Tìm hiểu Tứ vị Thánh Mẫu trong tín ngưỡng thờ Tứ phủ tại Việt Nam

Tục thờ Tứ vị Thánh Mẫu là một trong những nét tín ngưỡng thờ Mẫu mang đậm tính bản địa độc đáo của người Việt. Vậy Tứ vị Thánh Mẫu là ai? Có vai trò gì? Hãy cùng Đúc Đồng Bảo Long tìm hiểu về Tứ vị Thánh Mẫu trong tín ngưỡng thờ Tứ phủ tại Việt Nam qua bài viết dưới đây nhé.

Đôi nét về tục thờ Tứ vị Thánh Mẫu

Thờ Tứ vị Thánh Mẫu là một nhánh tín ngưỡng thuộc Đạo Mẫu (tín ngưỡng Thờ Mẫu), nằm trong Tứ Phủ. Nhắc tới tín ngưỡng Thờ Mẫu, không ai có thể xác định chắc chắn tín ngưỡng này đã hinh thành từ bao giờ. Lịch sử và nguồn gốc của tín ngưỡng thờ Mẫu còn nhiều bí ẩn, nhưng theo các nhà nghiên cứu văn hoá, tín ngưỡng này gắn liên với văn minh nông nghiệp lúa nước và xã hội mẫu hệ. Đầu tiên, người Việt Cổ thờ cúng các vị thần linh tự nhiên để cầu mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu. Sau đó, họ dần hình thành tục thờ Mẫu với việc đề cao vai trò của người phụ nữ trong xã hội. 

Việc tôn Tứ vị Thánh Mẫu từ lâu đã được coi trọng là một hình thức thờ cúng người mẹ hoá thân ở các miền (Trời, Đất, Sông, Rừng núi). Đây là những vị thần có quyền năng sinh sôi, che chở và bảo vệ con người. Dần dần theo thời gian, trải qua nhiều cuộc chuyển biến và tiếp xúc văn hoá, tục thờ Tứ vị Thánh Mẫu đã chịu ảnh hưởng của nhiều tôn giáo khác như Phật giáo, Nho giáo, Đạo giáo và các tín ngưỡng dân gian, các dân tộc thiểu số khác. Từ đó tạo nên một hệ thống tín ngưỡng độc đáo, mang bản sắc dân tộc và bản địa với nhiều nghi lễ và hoạt động phong phú.

Tục thờ Tứ vị Thánh Mẫu là một nhánh nằm trong tín ngưỡng Thờ Mẫu

>>> Có thể bạn quan tâm: Các tín ngưỡng dân gian nổi bật tại Việt Nam

Tứ vị Thánh Mẫu trong Tam toà – Tứ toà

Vì nhiều lý do khác nhau mà Tứ vị Thánh Mẫu của Tứ Phủ thường được gộp chung thành Tam Tòa Thánh Mẫu. Bao gồm:

– Thiên - Địa đồng quy: Mẫu Tiên ủy quyền đại diện trên nhân thế cho Mẫu Liễu Hạnh, trở thành đại diện, là Thánh Mẫu Thần Chủ

– Nhạc Phủ và Địa Phủ được gộp chung, vì đều là miền Trung Nguyên nơi con người sinh sống. Thiên Phủ là Thượng Nguyên, Thoải Phủ là Hạ Nguyên.

– Mẫu Thượng Ngàn được thờ riêng bên Cung Sơn Trang.

Các điện thờ Mẫu thường có ba pho tượng nữ thần đặt song hành. Mẫu Thượng Ngàn là vị mặc áo xanh lá cây tượng trưng cho rừng, nơi con người xưa sinh sống bằng các loại củ. Mẫu Thoải là vị mặc áo trắng, tượng trưng cho nước. Mẫu Địa là vị mặc áo vàng, tượng trưng cho đất. Ba vị mẫu này hợp thành Tam phủ, giải thích quá trình tiến hóa của cư dân Việt, từ rừng núi, sông suối xuống đồng bằng định cư trồng lúa nước. Với sức mạnh huyền bí ban phúc, xá tội và giải ách, tục thờ Tứ vị Thánh Mẫu trong Tam phủ – Tứ phủ rất hấp dẫn mọi người. 

Quan niệm về Tam phủ và Tứ phủ khác nhau, thường nhiều người gộp tứ vị Thánh Mẫu thành Tam vị Thánh Mẫu

>>> Có thể bạn quan tâm: Tứ phủ gồm những vị Thần nào?

Tứ vị Thánh Mẫu gồm những ai?

Tứ vị Thánh Mẫu theo truyền thuyết bao gồm 4 vị Thánh Mẫu đại diện cho các thế lực thiên nhiên: Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên đại diện cho Trời, Mẫu Đệ Nhị Địa Tiên đại diện cho Đất, Mẫu Đệ Tam Thoải Cung đại diện cho nước và cuối cùng Mẫu Đệ Tứ Nhạc Tiên đại diện cho Rừng núi.

1. Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên

Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên còn có các danh hiệu khác như Mẫu Thượng Thiên, Thiên Thanh công chúa, Thanh Vân công chúa, Cửu trùng thánh Mẫu (Mẫu Cửu), Lục Cung vương Mẫu, Mão Dậu Công Chúa. Mẫu mặc áo màu đỏ, ngồi chính giữa.

Nhiều ý kiến cho rằng Cửu trùng thánh Mẫu được đồng nhất với Cửu Thiên Huyền nữ (Trung Hoa). Cửu Thiên Huyền nữ trong văn hóa Trung Hoa được xây dựng với một hình tượng nữ thần linh thiêng với các sự tích kỳ bí. Còn trong tâm linh người Việt Mẫu, Cửu trùng thanh vân là vị Thánh Mẫu ngự nơi 9 tầng mây, là vị nữ thần quyền hành cai quản thiên cung, cai quản Lục cung sáu viện. Ngoài ra Mẫu Cửu Trùng Thanh Vân còn có danh hiệu khác là Bán Thiên Công Chúa ( Mẫu Bán Thiên). Hầu hết các Đền, Phủ hay những Điện thờ tại gia đều có ban thờ Mẫu bán thiên ngoài trời.

Đền Mẫu Cửu Trùng nằm ở Thôn Bằng Sở, xã Ninh Sở, Thường Tín, Hà Nội,Tiệc Mẫu Cửu ngày 9/9 hàng năm.

Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên còn có các danh hiệu khác như Mẫu thượng thiên

2. Mẫu Đệ Nhị Địa Tiên

Trong tam tòa Thánh Mẫu, Mẫu Đệ Nhị Địa Tiên hay Mẫu Liễu Hạnh đứng ở vị trí Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên Thánh Mẫu (Bà Chúa) Liễu Hạnh. Bà vốn là con vua Ngọc Hoàng, Đệ Nhị Quỳnh Hoa công chúa, ba lần giáng sinh phàm trần: lần thứ nhất bà giáng vào nhà họ Phạm (tên là Phạm Thị Tiên Nga) ở Quảng Nạp, Vi Nhuế, Ý Yên Nam Định. Lần thứ hai bà giáng vào nhà họ Lê (cải từ họ Trần, tên là Lê Thị Thắng, hiệu Giáng Tiên) ở An Thái, Vụ Bản, Nam Định. Bà kết duyên cùng Trần Đào Lang, đến năm 21 tuổi thì về trời. Lần thứ ba bà giáng hiện tại Nga Sơn, Thanh Hóa được hơn một năm thì mãn hạn hồi tiên.

Mẫu Liễu Hạnh đứng ở vị trí Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên Thánh Mẫu

Sau đó bà hiển linh giúp dân giúp nước nên được các triều đại sắc phong là : “Mã Hoàng Công Chúa, Thượng Đẳng Tối Linh Tôn Thần", "Thượng Thượng Đẳng Tối Linh Vi Bách Thần Chi Thủ" (triều vua Lê Thần Tôn), "Hộ Quốc Bình Nhung Chế Thắng Bảo Hòa Diệu Đại Vương" (triều vua Lê Huyền Tôn)

Đền thờ Mẫu Liễu Hạnh có ở khắp mọi nơi nhưng các nơi chính vẫn là những nới Mẫu giáng trần hoặc hiển linh lưu dấu thánh tích như: Phủ Nấp - Phủ Quảng Cung Đệ Nhất ở Vi Nhuế, Ý Yên, Nam Định. Nguy nga nhất là quần thể Phủ Dày với các đền phủ chính là: Phủ Công Đồng, Phủ Chính Tiên Hương, Phủ Vân Cát, Phủ Bóng, Phủ Giáp Ba, Phủ Tổ, Đền Khởi Thánh và Lăng Mẫu. Tiếp đến là Đền Đồi Ngang - Phố Cát, Đền Sòng thuộc Thanh Hóa. Ngoài ra, còn có Phủ Tây Hồ, Đền Rồng, Đền Dâu, Quán Chá..đều là những nơi Mẫu để lại thánh tích.

Ngày hội chính của Mẫu là ngày 3/3 âm lịch, tức là ngày Mẫu hóa trong lần giáng sinh thứ hai, ngoài ra ngày rằm tháng 8 ở Phủ Tây Hồ cũng mở tiệc rất long trọng.

3. Mẫu Đệ Tam Thuỷ Tiên

Mẫu còn có cách danh hiệu khác như: Mẫu Đệ Tam Thoải Cung, Xích Lân Công Chúa, Động Đình Công Chúa Ngọc Hồ Thần Nữ, Thủy Tiên Công Chúa, Thủy Cung Thánh Mẫu. Mẫu Thoải là vị nữ thần gian gian Việt Nam chịu trách nhiệm quản lý các miền Sông nước. Thánh Mẫu Đệ Tam được nhân dân thờ từ rất lâu đời. Sự tích của Thánh Mẫu được thể hiện rõ trong bản văn Mẫu Thoải, ngoài ra còn có tác phẩm "Liễu Nghị Truyền Thư".

Thánh Mẫu Thoải Phủ vốn là con Vua Bát Hải Thủy Quốc Động Đình, kết duyên cùng Kính Xuyên. Nghe lời tiểu thiếp Thảo Mai, Kính Xuyên vu cho bà thất tiết, đem đóng cũi, bỏ lên rừng cho thú dữ ăn thịt. Tại nơi rừng sâu bà không những được thú rừng yêu quý, mang vật quả đến dâng mà còn gặp được nho sĩ Liễu Nghị. Bà bèn nhờ Liễu Nghị mang thư kể hết sự tình về cho vua cha. Sau đó bà được minh oan, kết duyên cùng Liễu Nghị, còn Kính Xuyên và Thảo Mai thì bị trừng phạt. Khi ở chốn Động Đình bà vốn là con vua cha Bát Hải nên được gọi là: “Động Đình Công Chúa Ngọc Hồ Thần Nữ", sau này bà còn có danh hiệu: “Bạch Ngọc Thủy Tinh Xích Lân Long Nữ Công Chúa".

Mẫu Thoải là Nữ Thần cai quản miền sông nước

Đền thờ Mẫu Thoải xuất hiện ở nhiều nơi, nổi tiếng nhất có Đền Mẫu Thác Hàn Sơn ở Hà Trung, Thanh Hóa, nơi bến Đò Lèn, còn có Đền Mẫu Thoải ở thị xã Lạng Sơn, gần sông Kì Cùng, và có ngôi đền ở bến sông Hồng, gần cầu Chương Dương, Gia Lâm cũng tên là Đền Mẫu Thoải hay còn gọi là Đền Cửa Sông. Ngày tiệc chính của Mẫu Thoải là ngày 10/6 âm lịch, thường được tổ chức long trọng nhất là ở Đền Mẫu Thác Hàn Sơn.

4. Mẫu Đệ Tứ Nhạc Tiên

Mẫu Đệ Tứ Nhạc Tiên còn có các danh hiệu khác như Diệu Tín, Diệu Nghĩa Thiền Sư, Lê Mại Đại Vương, Bạch Anh Công Chúa Quản Chưởng Sơn Trang triều Mường, Lâm Cung Thánh Mẫu, Bà Chúa Sơn Trang, Bà Chúa Thượng Ngàn, Mẫu Thượng Ngàn. Theo lối thờ Tam Phủ, bà là Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn, mặc áo xanh ngồi sau, phía bên cạnh Mẫu Liễu Hạnh.

Mẫu đệ tứ có danh hào Bà Chúa Sơn Trang

Thánh Mẫu Sơn Lâm vốn là con Vua Đế Thích, lần đầu hạ phàm bà là Quế Hoa Mị Nương công chúa, con Vua Hùng Vương. Theo sự tích khi sinh bà ra, Hoàng Hậu đau quá phải vịn vào cành quế mới sinh hạ được bà nên Vua Hùng Vương mới đặt tên cho bà là Quế Hoa công chúa. Sau khi sinh được bà, Hoàng Hậu qua đời, công chúa quyết chí tu hành, không kết duyên, về sau cùng mười hai nàng thị nữ vào rừng sâu, được lão tổ truyền đạo. Lần thứ hai bà giáng sinh vào cửa nhà họ Cao, một người tù trưởng trên đất Yên Bái.

Sau đó nhiều lần bà hiển linh, dạy dân trồng trọt, làm ăn, biết lên rẫy làm nương, đi rừng, làm ruộng bậc thang. Bà được nhân dân suy tôn là: “Diệu Tín Thuyền Sư Diệu Nghĩa Tàng Hình", "Bạch Anh Trưởng Quản Đỉnh Thượng Cao Sơn Thần Nữ Cao Mường Sơn Triều". Sau này bà lại linh ứng giúp vua Lê Thái Tổ nên được gia phong là: "Lê Mại Đại Vương".

Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn có ở khắp mọi vùng, nơi nào có rừng núi thì đều có đền Mẫu Thượng. Nhưng nổi tiếng bậc nhất vẫn là cụm di tích Đền Đông Cuông, Đền Vọng Đông và Đền Tuần Quán tại Yên Bái. Tiếp nữa có Đền Công Đồng Bắc Lệ và Đền Thất Khê tại huyện Hữu Lũng, Lạng Sơn, tương truyền là nơi vua Lê Thái Tổ lập để ghi nhớ công ơn Mẫu giúp vua. Ngoài ra còn có Đền Suối Mỡ thuộc Bắc Giang, Đền Tam Cờ tỉnh Tuyên Quang, Dền Mẫu Thượng thuộc thị xã Lào Cai.

>>> Xem thêm: 99 Mẫu tượng Thờ Mẫu Tứ Phủ đẹp nhất hiện nay.

Tứ vị Thánh Mẫu có vai trò gì?

Chính vì đại diện cho từng cõi, mà từ lâu quan niệm tín ngưỡng của người Việt, Tứ vị Thánh Mẫu gắn liền với những vai trò đặc biệt, cụ thể:

– Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên đứng đầu Thiên phủ, ngự chín tầng mây, cai quản bầu trời và tiên cung, có thiên quan ban phúc lộc cho con người. Với vẻ đẹp thanh cao, quyền quý trong màu áo đỏ, bà ngự trị trên Thiên phủ, cai quản vùng trời bao la, nắm giữ quyền năng hô mưa gọi gió, ban phát mưa thuận gió hoà, mang đến mùa vàng tươi tốt, vạn vật sinh sôi nảy nở.

– Mẫu Đệ Nhị Địa Tiên đứng đầu Địa phủ, cai quản miền đất đai nơi con người sinh sống, có địa quán xá bỏ tội lỗi cho con người. Bà đươc biết đến với tên khác là Mẫu Liễu Hạnh, được nhân dân khắp mọi miền tôn thờ. Bà chúa Liễu Hạnh cùng Chử Đồng Tử, Tản Viên Sơn Thánh và Đức Thánh Trần cũng là bốn vị thánh bất tử (Tứ bất tử) trong quan niệm tâm linh của người Việt. Bà thương xuyên giúp đỡ người dân và được nhiều triều đại phong kiến sắc phong chức vị để cảm tạ công ơn.

– Mẫu Đệ Tam Thuỷ Tiên đúng đầu Thuỷ phủ, chịu trách nhiệm cai quản các vùng, miền sông nước, có thuỷ quan cởi bỏ mọi chướng ngại, khó khăn cho con người. Theo dân gian, Mẫu Thoải là bà mẹ khởi nguồn cho mọi dòng nước: biển, hồ, ao, đầm, ruộng, sông, suối,... Bà có vai trò đặc biệt trong việc duy trì sự sống của con người, gắn liền với nỗi buồn, niềm vui. Trong nhiều sự tích, điển tích, điển cố, sự hiển linh của bà cũng giúp cho các nhà vua của nhiều triều đại xây dựng, gìn giữ và bảo vệ đất nước.

– Mẫu Đệ Tứ Nhạc Tiên đứng đầu Nhạc phủ là vị Thánh Mẫu cai quản miền núi, cao nguyên. Bà được nhân dân ta thờ tứ rất lâu, là người mẹ của rừng núi. Công chúa Thượng Ngàn, được nhiều người tôn thời và được coi là hồn thiêng của sông núi, che chở và dẫn dắt con cháu. Chính vì vậy, nhiều người đi rừng, muốn được bình yên, tai qua nạn khỏi thì thường đến cầu xin sự che chở, phù hộ của bà. Hoặc những ai muốn săn bắt, hay khai thác sản vật trong rừng cũng phản làm lễ, thắp hương, cầu xin để được bà chấp nhận.

Vai trò của Tứ vị Thánh Mẫu trong đời sống tín ngưỡng của người Việt

>>> Tham khảo: Các mẫu tượng Tam Tòa Thánh Mẫu dát vàng đẹp nhất.

Tứ vị Thánh Mẫu có thể nói là minh chứng độc đáo cho nét đặc trưng văn hoá của dân tộc Việt. Đây được coi là di sản văn hoá phi vật thể nằm trong tín ngưỡng Thờ Mẫu được UNESCO công nhận. Hi vọng bài viết này sẽ cung cấp cho các bạn thật nhiều thông tin hữu ích về Tứ vị Thánh Mẫu. 

Nếu bạn đang tìm mua, thỉnh những mẫu tượng đồng, đồ thờ cúng bằng đồng, tranh đồng. Đến ngay với Bảo Long – cơ sở chuyên cung cấp sản phẩm đồ đồng cao cấp, chất lượng, giá thành phải chăng. Quý khách liên hệ qua Hotline: 0968.966.268, để được hỗ trợ giải đáp, tư vấn kịp thời.